Diaspora (24 april 2016) – Over de hele wereld herdenken Arameeërs de 101-jarige herdenking van de massaslachting, die bekend staat als Armeense genocide maar waarbij naast de naar schatting 1,5 miljoen Armeense ook 750.000 Aramese burgers van het toenmalige Ottomaanse Rijk zijn omgekomen.
Wat houdt de Genocide in?
Het begrip genocide is tamelijk nieuw (71 jaar oud), maar het verschijnsel bestaat al veel langer en werd in het industriële tijdperk ook benoemd. Zo sprak Babeuf in 1794 al over het “exterminating wheel” (het doorgaande uitmoorden; het vernietigen van mensen om het vernieten); Hegel sprak in 1821 over “fanaticism of destruction” en August von Platen in 1831 over “Volksmurder”. Raphaël Lemkin zou uiteindelijk in 1943 het begrip “genocide” introduceren in het boek “Axis Rule in Occupied Europe” waarbij opmerkelijk is dat omvang van de vernietiging door de Asmogendheden in de tijd dat hij dit boek schreef nog nauwelijks bekend was buiten het door hen bezette Europa.
Ook het verschijnsel zelf was al eerder in de 20ste eeuw bekend. Onder de naam “Herero” werden in opdracht van het koloniaal bestuur in de Duitse kolonies in 1908/9 dodenlijsten afgewerkt waarbij de namen opmerkelijk genoeg in rode inkt waren geschreven. In Oekraïne vond in de jaren ’30 de Holodomoer plaats waarbij de Sovjets moedwillig een groot deel van de Oekraïense bevolking de hongerdood liet sterven in wat tot die tijd de graanschuur van Europa was. En er was de Armeense genocide die van 1915 tot 1919 plaatsvond en een duidelijk voorbeeld was van een systematische moord op mensen, niet om wat ze doen, maar om wat ze zijn. Een moord waarbij het volledige staatsapparaat werd ingezet met leger, administraties, spoorwegen etc. In 1919 was de vernietiging van het Armeense volksdeel in het oosten van het Ottomaanse Rijk vrijwel volledig, alleen in het midden van het land waren nog overlevenden te vinden.
Het Genocide-verdrag van de Verenigde Naties uit 1948 gaat grotendeels op de definitie van Lemkin terug en het betreffende artikel II luidt als volgt:
In dit verdrag wordt onder genocide verstaan een van de volgende handelingen, gepleegd met het opzet om een nationale, etnische of godsdienstige groep, dan wel een groep, behorende tot een bepaald ras, geheel of gedeeltelijk als zodanig te vernietigen:(a) het doden van leden van de groep;(b) het toebrengen van ernstig lichamelijk of geestelijk letsel aan leden van de groep;(c) het opzettelijk aan de groep opleggen van levensvoorwaarden die gericht zijn op haar gehele of gedeeltelijke lichamelijke vernietiging;(d) het nemen van maatregelen, bedoeld om geboorten binnen de groep te voorkomen;(e) het gewelddadig overbrengen van kinderen van de groep naar een andere groep.
Wat hierbij opvalt is dat Lemkin en daarmee ook de VN zich in deze definitie niet lieten leiden door de Holocaust, zoals vaak wordt beweerd, maar door de Armeense genodice. De punten (d) en (e) – gedwongen geboortebeperking en gedwongen adoptie – vonden namelijk niet plaats tijdens de Holocaust maar wel tijdens de Armeense Genocide.
De kritiek dat de definitie enkel op de Holocaust zou zijn gebaseerd snijdt dus geen hout, maar er zijn wel andere problemen met de definitie. Zo is lastig vast te stellen of er daadwerkelijk opzet in het spel is en is het lijstje criteria – nationaal, etnisch, raciaal of religieus – te beperkt. Eigenlijk is het probleem dat de definitie te statisch is – te zeer gericht op een bepaalde situatie of gebeurtenis – en processen als een culturele en politieke dynamiek, maar ook de motivaties en de oorzaken, niet meeneemt.
Over deze dynamiek, het genocidaal proces, is ook heel veel geschreven, waarbij je enerzijds, met sociologen en politicologen top-down kunt kijken waarom staten en samenlevingen een genocide in gang zetten en anderzijds, met antropologen en sociaal-psychologen bottom-up waarom mensen hier aan deelnemen of zich ertoe laten lenen. Als het om de eerste benadering gaat is de theorie van Melson van belang die laat zien dat genocide de uitkomst is van een politiek proces en meeste wordt bespoedigd door een politieke crisis. Zo vonden in het Ottomaanse Rijk in 1908 en 1913 twee revoluties plaats die wel gezien worden als de startpunten van de Armeense Genocide. Bij de tweede benadering zijn sociaal-psychologische experimenten heel belangrijk die laten zien dat heel normale mensen onder bepaalde omstandigheden tot de meest extreme dingen in staat zijn.
Onder Pol Pot in Cambodja zijn 1.700.000 Cambodjanen omgekomen. Er wordt wel gezegd dat die politieke tegenstanders waren, maar dan behoorde daar kennelijk de hele Vietnamese minderheid in Cambodja bij die volledig is uitgemoord en ook alle Cambodjaanse Chinezen; alle stedelingen en alle brildrager (de laatste groep vanwege hun gelijkenis met Franse intellectuelen). De Cambodjaanse Genocide had dus wel degelijk ook etnische en raciale aspecten. Dat blijkt ook uit het feit dat ook kinderen werden vermoord. Dat heeft niets met politieke oppositie te maken maar met etnische en raciale identiteit.
De Rwandese Genocide was de snelste. In 100 dagen moorden de Hutu’s 500.000 tot 1.000.000 Tutsi’s en Twa (de laatste groep wordt nooit genoemd, maar heeft nog zwaarder geleden dan de Tutsi’s). Als je dat omrekent kom je op 1 dode per 2 minuten. En dat zonder industriële infrastructuur met gaskamers e.d.
In Bosnië-Hercegovina zijn 100.000 tot 150.000 doden gevallen. Daar deed enerzijds het concentratiekamp weer zijn intrede, maar ook de driejaarlange “belegering” van Sarajevo was in feite een genocidaal proces waarbij het niet om de inname van de stad ging maar om het doden van de bevolking.
Door onderzoekers van de genocide als proces wordt meer en meer benadrukt dat het niet aan maar om het doden van mensen gaat, of van een bevolkingsgroep maar om de vernietiging van een daarbij behorende cultuur. Dat verklaart ook waarom bij diverse genocides niet alleen de mensen doelwit zijn, maar ook dragers van de culturele identiteit van deze mensen, zoals hun religieuze gebouwen (synagogen, kerken en moskeeën), uiterlijke kenmerken van mensen, hun taal en hun namen. In het Turkije van na de genocide zie je dat andere talen dan het Turks niet getolereerd wordt, dat leden van minderheidsgroepen, inclusief de overlevenden van de genocide, Turkse namen moeten aannemen en dat alles wat “niet Turks” is (dus bijvoorbeeld kerken) niet gerestaureerd mag worden.
De Nederlandse genocide-onderzoeker Zwaan heeft in 2001 zes stappen in het genocidaal proces onderscheiden:
– identificatie van de betreffende groep
– segregatie en isolatie
– ontnemen van eigendommen
– concentratie
– destructie
– “vergeten”
En de Amerikaanse onderzoeker Stanton onderscheidt in 2013 zelfs tien fasen:
– Classificatie
– Symbolisatie
– Discriminatie
– Ontmenselijking
– Organisatie
– Polarisatie
– Voorbereiding
– Vervolging
– Vernietiging
– Ontkenning
Maar dan blijft de vraag waarom het gebeurt. In zijn boek “The Roots of Evil: The Origins of Genocide and Other Group Violence” geeft Ervin Staub de volgende verklaring:
“All human beings strive for a coherent and positive self-concept, a self-definition that provides continuity and guides one’s life. Difficult conditions threaten the self-concept as people cannot care for themselves and their families or control the circumstances of their lives.”
Oftewel: genocides vinden vaak plaats vanuit een minderwaardigheidscomplex van de daders. In de zoektocht naar een eigen identiteit ontneemt je de ander datgene waarin je jezelf minder acht. En het proces is dan een “continuum of destruction”, vergelijkbaar met pestgedrag waarbij je ook steeds een heel klein stapje verder gaat waar steeds niemand tegen protesteert omdat ze namelijk al aan het voorgaande stapje gewend waren geraakt.
Je krijgt hiermee een culturele uiting van geweld, dat langs de volgende acht stappen verloopt:
– stigmatisering
– vernietiging van civiele identiteit
– vernietiging van economische identiteit
– vernietiging van identiteitsindicatoren (social death)
– ontnemen recht van nageslacht
– vernietiging van gender identiteit
– vernietiging van menselijke identiteit
– vernietiging van geschiedenis / recht om te herinneren
Genocide is al met al dus veel meer een dynamisch proces dan een statisch iets, zoals vastgelegd in het genocide-verdrag van de genocide. Maar ook de VN is tot dat inzicht gekomen en zij spreekt inmiddels van de “Responsibility to Protect” in plaats van van de “prevention of genocide”. Met name in Veiligheidsraadssresoluties 1674 en2170 staan zeer behartigenswaardige dingen over de bescherming van minderheden.
“The one who does not remember history is bound to live through again” (degene die de geschiedenis niet herdenkt zal deze nog eens moeten beleven).